ตามนิยายปรัมปรา กล่าวถึงมูลเหตุการสร้างพระประโทนเจดีย์นี้ว่า “พญาพาน” ได้สร้างขึ้น ที่มีเนื้อเรื่องดังนี้…
เรื่อง พระยากง พระยาพาน
เมื่อพญากงได้ครองเมืองศรีวิชัย คือ “เมืองนครปฐม” ในปัจจุบันนี้ สืบต่อจากพระเจ้าสิการาชผู้เป็นพระราชบิดาแล้ว ต่อมาได้มีพระราชบุตรที่ประสูติจากพระมเหสีองค์หนึ่ง โหรได้ถวายคำพยากรณ์ พระราชกุมาร ว่าจะเป็นผู้มีบุญญาธิการมากจะได้ครองราชสมบัติ เป็นกษัตริย์ต่อไปในภายหน้า แต่ว่าพระราชกุมารนี้จะกระทำปิตุฆาต คือฆ่าพ่อ
เมื่อพญากงได้ทราบดังนั้น จึงรับสั่งให้ราชบุรุษพา พระราชกุมารไปฆ่าทิ้งเสียในป่า ราชบุรุษจึงนำไปทิ้งไว้ที่ป่าไผ่…ที่ไร่ของยายหอม…ยายพรมไปพบพระราชกุมารจึงเก็บมาเลี้ยงไว้ แต่ยายพรมมีลูกหลานมาก จึงยกพระราชกุมารให้ยายหอมไปเลี้ยงไว้…ยายหอมได้เลี้ยงพระราชกุมาร แล้วนำไปให้เจ้าเมืองราชบุรีเลี้ยงเป็นบุตรบุญธรรม
แต่เมืองราชบุรีเป็นเมืองขึ้นของเมืองศรีวิชัย อยู่ภายหลังพระราชกุมารเติบโตขึ้น ได้แข็งเมืองไม่ยอมส่งบรรณาการ และได้ท้ารบกับพระยากงจนได้ชนช้างกัน… เมื่อฆ่าพญากงสำเร็จแล้วได้เข้าเมืองศรีวิชัย…เวลานั้นพระมเหสีของพญากงซึ่งเป็นพระชนนีของพญาพานยังมีพระชนม์อยู่ กล่าวกันว่ารูปโฉมสวยงาม…พญาพานคิดอยากได้เป็นมเหสี ได้เสด็จเข้าไปที่ตำหนัก… เทพยดาได้แปลงเป็นแพะบ้าง บ้างก็แปลงเป็นแมวแม่ลูกอ่อน นอนขวางบันไดปราสาทอยู่…เมื่อพญาพานข้ามสัตว์ทั้งสองนั้นไป… สัตว์จึงพูดกับแม่ว่า “ท่านเห็นพวกเราเป็นเดรัจฉานจึงข้ามไป”… แม่ตอบลูกว่า “นับประสาอะไรกับเราเป็นสัตว์เดรัจฉาน แม้แต่มารดาของท่าน ท่านยังจะเอาเป็นเมีย”
พญาพานได้ฟังดังนั้นก็ประหลาดพระทัยนัก… จึงทรงตั้งอธิษฐานว่า”ถ้าพระมเหสีของพระยากงเป็นพระมารดาของเราจริงแล้ว ขอให้น้ำนมหลั่งออกจากถันทั้งสองข้างให้ปรากฏ ถ้าไม่ใช่พระมารดาของเราก็ขออย่าให้น้ำนมไหลออกมาเลย” พญาพานตั้งอธิษฐานแล้ว…น้ำนมได้หลั่งออกมาจากถันเป็นที่ประจักษ์แก่สายตา…พญาพานจึงได้ไต่ถามได้ความว่าเป็นพระมารดาจริง แล้วก็ทรงดื่มกินน้ำนม และทรงทราบว่าพญากงเป็นพระราชบิดา…จึงโกรธยายหอมว่ามิได้บอกให้ตนทราบว่าเป็นบุตรใคร จนได้ทำบาปถึงฆ่าพ่อ…แล้วได้ไปเรียกยายหอมมา แล้วจับยายหอมฆ่าเสีย
คนทั้งปวงจึงเรียกพระราชกุมารว่า “พญาพาล” เพราะไม่รู้จักบุญคุณคน และบ้างก็เรียก “พญาพาน” เพราะเมื่อเวลาเกิดนั้น พระพักตร์กระทบพานทองเป็นแผล เมื่อพญาพานฆ่ายายหอมแล้ว รู้สึกเสียพระทัย ว่าฆ่าผู้มีพระคุณเสียแล้วอีกคนหนึ่ง… จึงได้ถามสมณพราหมณาจารย์ว่าจะทำอย่างไร…จึงจะล้างบาปในการฆ่าพระราชบิดา และฆ่ายายหอมผู้มีพระคุณ ผู้ที่เลี้ยงตนมาแต่เยาว์วัย… พระสงฆ์ก็ได้ถวายพระพรว่า”ให้สร้างเจดีย์สูงแค่นกเขาเหิน”… จึงได้สร้างพระเจดีย์ขนาดใหญ่ สูงชั่วนกเขาเหิน คือองค์พระปฐมเจดีย์ เพื่อเป็นการล้างบาปที่ฆ่าพระราชบิดาให้บรรเทาลงบ้าง… และสร้างพระประโทนเจดีย์ เพื่อล้างบาปที่ฆ่ายายหอม
1. เป็นการอธิบายเกี่ยวกับสถานที่ความสัมพันธ์กับการสร้างพระปฐมเจดีย์…ในจังหวัดนครปฐม
2. ให้แง่คิดในเรื่องการยอมรับความเป็นจริงว่าตนเองทำผิดชอบชั่วดีอย่างไรตามจริง…จะได้รู้ตัวเองแล้วพึงสำรวมระวัง เพื่อจะได้มุ่งปรับปรุงพัฒนาแก้ไขตนเองให้ดีขึ้น…มิใช่เอาแต่ไปพาลกล่าวหาให้โทษโยนผิดให้แก่ผู้อื่นอยู่ฝ่ายเดียว ซึ่งอาจทำให้เขาเดือดร้อนเป็นทุกข์จากกระทำของเราก็ได้…ถ้าเป็นเช่นนั้นก็เท่ากับเป็นการก่อกรรมทำเวรให้กับผู้อื่นอีก
3. ให้แง่คิดในเรื่องความกตัญญูกตเวทีต่อผู้มีพระคุณ และทำดีได้ดีทำชั่วได้ชั่ว…ผลจากกรรมปัจจุบันทันด่วนที่สุดนั้นคือเกิดที่จิตใจของบุคคลนั้น ถ้าทำดีก็เป็นผลให้ใจสงบเป็นสุขเบิกบาน แต่ถ้าเป็นผลของกรรมชั่วก็จะทำให้ใจบุคคลนั้นเป็นทุกข์เศร้าหมองเสียใจต่างๆนาๆดั่งพยาพาน…แต่เมื่อคิดได้ก็เร่งทำความดีทำบุญกุศล มีความกตัญญูกตเวที…ก็จะเป็นพลังหนุนนำทำให้บุคคลนั้นมีความสุขความเจริญแก่ตนเองต่อไป
Credit: thaifolktales.wordpress.com/ประเภทของนิทานพื้นบ้าน/นิทานประจำถิ่น/พระยากงพระยาพาน/